Hỏi : Nhiều người hỏi về "lễ Khai mộ" sau khi chôn cất. Vậy lễ này có phải là lễ theo phong tục của Phật giáo hay không ?

Đáp : Lễ khai mộ, nói nôm na là lễ mở cửa mã. Lễ này nguyên là của đạo Lão ở Trung Hoa du nhập vào nước ta không biết từ thời nào. Về sau lễ này trở thành 1 tục lệ chính thức. Về hình thức thì lễ này ở đâu cũng giống nhau, cử hành vào ngày thứ ba sau khi chôn cất. Thức cúng gồm 5 thứ đậu (có nơi dùng cả mè), 1 cây nhang làm bằng bẹ chuối hay cây sậy, 3 ống đựng gạo, muối và nước, 1 cây miá lau 9 lóng. Ba thứ đậu được đặt trước đầu mộ cùng với nhang đèn. Nhà sư đi đầu dẫn theo thân nhân người chết cầm cây miá lau có cột 1 con gà con đi 3 vòng quanh ngôi mộ mới. Có nơi còn để rượu cho con gà uống khiến nó say rượu mặt mày khờ câm nên mới có câu : Lờ đờ như con gà mở cửa mả. Sau khi cúng xong, người ta bỏ con gà lại tại mả, bưng khay rước vong về nhà thờ.

Tuy về ý nghĩa thì có nhiều quan điểm khác nhau, nhưng chung quy không ngoài hai cách nghĩ sau đây :

1. Phần lớn người ta cho rằng sau khi chôn ba ngày, người thân phải lễ mở cửa mả để vong hồn người chết được siêu thăng nơi Tịnh độ. Cây thang nam bảy nấc, nữ chín nấc là để người chết leo ra khỏi huyệt mồ. Năm thứ đậu và gạo muối cùng nước dùng để hồn người chết ăn uống cho no dạ. Còn cây miá lau chín đốt là tượng trưng cho chín chữ cù lao, vì lau là lao đồng âm. Còn con gà con để tượng trưng các con nay côi cút như gà con lìa mẹ. Gà con còn được hiểu là gà linh, khi bị đánh nó kêu lên làm vong hồn người chết đang mê muội chưa biết mình đã chết, tỉnh ra.

2. Mặt khác, nhiều người cho rằng lễ mở cửa mả xuất phát từ sự tích sau đây : Quách Phác, người Văn Hỷ, tự Cảnh Thuần, danh sĩ đời Tấn, rất giỏi khoa bói toán và địa lý phong thủy. Phác chọn được 1 gò đất cực quý, ai chôn vào đấy thì con được làm vua vì đây là ngôi đất có con phụng đang ấp trứng dưới đất. Tuy nhiên người chết phải được quàn lại một trăm ngày mới đem chôn ngôi đất đó vì lúc ấy phụng hoàng con mới nở. Dặn dò xong, Phác uống thuốc độc tự tử. Vợ Phác quàn quan tài chồng được 99 ngày thì con Phác ở nước ngoài về kêu khóc bảo vì tin phú quý mà phải quàn quan tài cha như vậy là bất hiếu. Vả lại cũng đã được 99 ngày rồi còn gì. Nghe con nói cũng phải, vợ Phác cho đem quan tài đi chôn. Do chỉ thiếu có 1 ngày mà mọi việc hư hết, vì con phụng mái ấp chưa xong nên hoảng sợ bay mất lên trời. Phác tính cứu vớt bằng bước thứ hai, báo mộng cho vợ đem năm thứ đậu rải trên mồ để nhử con phượng mái xuống ăn, lại cột gà con vào gốc cây lau sậy để nhử con phụng tưởng con hoàng mà đáp xuống, còn gạo muối là để Phác nằm dưới mộ ăn dần nhằm tu luyện để mưu giành ngôi vua trên trời với Ngọc Hoàng Thượng đế, cho nên mới có cây nhang 7 nấc để Phác leo lên 7 từng trời.

Chúng tôi thấy cả hai truyền thuyết đều có những điểm không ổn. Bởi người chết có thể là cha mẹ, mà cũng có thể là vợ chồng, hoặc con cái, nếu bảo con gà con tượng trưng cho sự côi cút thì không đúng. Còn truyền thuyết Quách Phác có chỗ không ổn vì đây là con người có thật trong lịch sử Trung hoa. Vì vào đời Tấn Minh đế, Vương Đôn muốn làm phản nên bảo Quách Phác bói thử. Quách Phác bói được quẻ rất xấu nên can ngăn Vương Đôn. Đôn giận cho chém Quách Phác...

(Theo Lý Việt Dũng)

Như trên, câu trả lời đã quá rõ : Lễ khai mộ hay mở cửa mã không phải là lễ theo Phật giáo mà do Lão giáo du nhập vào nước ta từ lâu nên nhiều người nghĩ là lễ của Phật giáo. Tuy nhiên, để thích nghi, hòa hợp thành văn hóa Việt Nam, quý thầy cũng có khuyên thân quyến người mất nên trở lại thăm mộ sau ba ngày chôn cất nhưng với hương hoa đơn giản và nếu có thể, tụng một biến kinh cầu siêu hoặc niệm Phật và chú vảng sanh. Ngoài ra, không nên đem những thứ lỉnh kỉnh như trên đã nói vừa không hợp với giáo lý nhà Phật lại thêm phí tổn vô ích, không có lợi ích gì cho người mất.

Giải đáp 2

Hỏi : Khi đưa xe tang đi chôn hay hỏa táng, quý thầy nên đi trước hay sau xe tang ?

Đáp : Trên nguyên tắc, quý thầy (nói chung là chư Tăng Ni) là "hướng dẫn đạo sư" cho hương linh tất nhiên là phải đi trước.

Tuy nhiên, hoàn cảnh ở nước ngoài có phần thay đổi. Nếu xe đưa quý thầy đi trước xe tang (xe chở quan tài), gặp nhiều lúc tài xế (xe đưa thầy) không biết rành đường chạy lạc hướng. Có khi xe tang tới nơi rồi mà xe thầy không thấy đâu cả làm bao nhiêu người, kể cả xe tang, phải chờ đợi. Mà ở các xứ kỹ nghệ, giờ giấc đã quy định đâu đó rõ ràng.

Lại nữa, ở các xứ Âu Mỹ, xe đưa Tăng Ni không có ưu tiên bằng xe đưa linh cửu của nhà tống táng nhất là khi vào cửa các nghĩa trang hay lò thiêu. Cho nên dầu xe thầy có đến trước cũng phải đợi xe tang (nếu gặp anh gác cửa khó chịu).

Do đó, ở nước ngoài, phương tiện chắc ăn nhất khỏi sợ lạc, khỏi sợ rắc rối, trễ giờ, thì xe đưa Tăng Ni cứ bám sát sau xe tang là... bảo đảm. Mặc dầu là hướng dẫn hương linh mà trên thực tế đưa ra mộ phần hay lò thiêu, chư Tăng Ni lại phải chịu khó... tháp tùng hương linh !

Tuy nhiên, nếu gặp trường hợp nghĩa địa rộng rãi và còn thời giờ, thì khi xe tang vào địa phận nghĩa địa, có thể tổ chức thành 1 đoàn đi bộ tiễn đưa người quá cố. Lúc đó cung thỉnh Tăng Ni đi hàng đầu để hướng dẫn hương linh đến nơi an nghỉ cuối cùng. Sau đó thi hành lễ hạ huyệt đúng theo phong tục Phật giáo.

Giải đáp 3

Hỏi : Xin cho biết vì sao lạy Phật thì ba lạy ? Còn lạy người sống và người chết thì lạy hai lạy ? Lạy ông bà, tổ tiên thì bốn lạy ?

Đáp : Lạy Phật ba lạy với ý nghĩa quy kính đảnh lễ ba ngôi Tam Bảo là Phật Bảo, Pháp Bảo và Tăng Bảo. Khi lạy Phật, ngoài tâm niệm chí thành, năm vóc (đầu, hai tay và hai chân) phải sát đất. Đây là cách lễ lạy "thân tâm cung kính" theo Phật giáo.

Theo phong tục Việt Nam (khác với Trung Hoa), con cái lễ lạy cha mẹ còn sống trong các lễ như chúc thọ, thành hôn thì lạy hai lạy (Sơn Nam Thuần Phong Mỹ Tục). Hai lạy này tượng trưng cho âm dương hòa hợp, tức sự sống. Vì thế, lễ lạy người sống chỉ lạy hai lạy. Đối với người chết, theo nguyên lý âm dương, dù người đã chết nhưng chưa chôn, vẫn được xem như còn sống nên lạy hai lạy.

Khi người chết được chôn xuống đất thì lạy bốn lạy. Bốn lạy dùng để lạy cha mẹ, ông bà, tổ tiên quá cố. Ý nghĩa bốn lạy này tượng trưng cho tứ thân phụ mẫu, bốn phương (Đông : thuộc Dương, Tây : thuộc Âm, Nam : thuộc Dương, Bắc : thuộc Âm) và tứ tượng (Thái dương, Thiếu dương, Thái âm và Thiếu âm), nói chung bao gồm cả trời đất, vũ trụ, cõi dương và cõi âm. Người chết dù thần hồn ở trên trời hay phách vía ở âm phủ cũng gồm trong trời đất này, vì thế lễ lạy ông bà tổ tiên phải lạy bốn lạy.

(Khải Chính, Phạm Kim Thư)

Trên đây là nói theo sách vở và phong tục của thời xưa. Bây giờ có trường hợp người chết rồi mà vì nhiều lý do, chưa chôn được ngay phải để trong phòng lạnh. (có trường hợp để khá lâu). Trong khi đó, gia đình thân quyến phải làm lễ cầu siêu, phát tang ngay trong tuần đầu tiên sau khi mất, cho nên việc lễ lạy người mất cũng linh động thay đổi : lễ thông thường là 2 lạy nhưng lễ tất (lễ tạ) lễ 4 lạy.

(Tô Tử)